Sağlık Kayıtlarımız Pandemi İçin Ne Kadar Hazır?

Dr.Mübin Müjde Çebi
Acıbadem Tıbbi Direktörlük/Hekim

Pandemi gibi afet durumları için yapılan hazırlık planları bu olaylar yaşanmadan önce yapılmalı ve bu planlar üzerinde multidisipliner olarak çalışılmalıdır. Planlara dahil olması gereken en önemli  alanlardan biri de bilgiye dönüşecek sağlık verilerinin yönetimidir. 

Pandemiler ve benzeri büyük salgınlar dünyadaki morbidite ve mortaliteyi yükseltmenin yanında, sosyal sorunlar ve ekonomik kayıpları da beraberinde getirmektedir. Pandemi gibi afet durumları için yapılan hazırlık planları bu olaylar yaşanmadan önce yapılmalı ve bu planlar üzerinde multidisipliner olarak çalışılmalıdır. Bununla ilgili olarak Dünya Sağlık Örgütü’nün hazırlamış olduğu Influenza Pandemi Hazırlık Planı’na baktığımızda hazırlığın hükümetin farklı düzeylerde katılımını gerektirdiğini vurgulanmıştır (1). İlgili tüm uzmanlık alanlarından kişilerle beraber, pandeminin olası sıcak bölgelerinden de katılımcıların olması -örneğin yerel yönetim, bölge hastaneleri, özel sağlık kuruluşlarından temsilciler gibi- politika geliştirilirken toplumsal katılım ve bilgi paylaşımının da optimum olmasına yardımcı olacaktır. Planlara dahil olması gereken alanlardan biri de bilgiye dönüşecek sağlık verilerinin yönetimidir. 

Elektronik Sağlık Kayıtları ve  Pandemi Sürveyansı

Elektronik sağlık kayıtlarının ve yapay zekanın pandemiden hemen öncesine kadar gündemden düşmediğini hatırlarsak COVID-19 salgınında da bu sistemlerin önemli dönüm noktalarına elçilik edeceği tahmin edilebilir. Elektronik sağlık kayıtları yani hastane bilgi yönetim sistemi (HBYS), her zaman olduğu gibi pandemi sürecinde de tıbbi çıktıları iyileştirmek için kullanılmaya devam ediliyor.

Bununla birlikte karar destek sistemleri ve yapay zeka ile ilerlemekte olan sağlık teknolojilerinin hedefi, pandemide sürveyansı ve pandeminin kontrolünün sağlanmasını kolaylaştırmaktır. Ancak bilindiği gibi bu sistemlerin kullanıcı dostu olması, doğru planlanması ve yönetilmesi sağlık çalışanlarının tükenmişliğini önlemek açısından çok önemlidir, zira aksi halde arzu edilen başarıyla beraber çalışan verimi de zarar görecektir. Bu durumda belki en doğru yaklaşımlardan biri elektronik sağlık kayıtları ve veri analiz yöntemlerinin olası afet ve pandemilere hazırlıklı olmasıdır. Bu yalnızca cihazların ve sistemin çalışması değil, verinin pandemi durumunda dinamik olarak takip edilebilmesi ve analize uygun olması anlamına gelmektedir.

Böylece pandemi sürveyansı net şekilde yapılırken kurum, izleyeceği politikaları bu analizler üzerinden kararlaştırılabilir. Aynı zamanda uzun vadede yeni pandemilere hazırlık yapılırken yine bu analizlerin ışığında kullanılan HBYS geliştirilebilir. 

Bilgi teknolojilerinin Pandemi  Hazırlığı 

E-sağlık kayıtlarının pandemi ve afet durumlarına hazırlığını belirlerken öncelikle e-sağlık hazırlığı için gereken tüm faktörler belirlenmeli ve tanımlanmalıdır. Hastane pandemi hastalarına mı hizmet verecek yoksa diğer hastalara mı? Uzaktan muayene, konsültasyon ve tedavi hizmeti verilecek mi? Hangi servisler daha çok çalışacak, hangileri süreçte yer almayacak? HBYS pandemi triyajı ve kaydı için uygun mu? HBYS yeterince hızlı mı, internet bağlantısı sistemin yoğun kullanımında yeterli mi? Bu ve bunun gibi soruların cevapları tartışıldıktan sonra bu faktörler arasında ilişkiler kurularak ilk hazırlık modeli ortaya çıkmaya başlar. Bilgi teknolojileri uzmanlarıyla ilk modelin içeriğinin tartışılarak validasyon ve geliştirmeler yapılır ve geliştirilen modelin vaka bazlı olarak işleme alınması ve kontrolü ile pandeminin sağlık kaydı tarafındaki hazırlık büyük ölçüde tamamlanmış olur.

Bir salgın sırasında, toplumun teşhis ve tedavi gereksinimi arttıkça sağlık hizmeti sağlayıcılarının iş yükü de artacaktır. Bu nedenle pandemi hazırlığının elektronik ayağının planlamasında en önemli katılımcılar bilgi teknolojileri elemanlarından ziyade halk sağlığı uzmanları olmalıdır. Sistem kullanıcıları içinde ise mutlaka sistemi anlaması, performansını ve kullanılabilirliğini onaylaması gereken kişiler de sahadaki sağlık personeli ve ardından sağlık yöneticileridir. Zira hazırlık modelinden gelecek bilgiler ışığında süreci yönetecek olanların sistemin bir nevi son kullanıcısı olduğu unutulmamalı. Örneğin; bir hastanede görev alan hekimin o hastanedeki tüm hasta verilerine erişebilmesi kişisel veri güvenliğini tehdit edebilir ancak pandemi gibi acil durumlarda hasta bakım süreçlerinin devamı için bu gerekli bir düzenleme olabilir. Hasta verisine erişimin kayıt altına alınması güvenlik kontrolünü kolaylaştırabilir. Diğer bir örnek ise klinik karar destek sistemleri. Bu sistemlerin pandemi sürecinde kullanılması hasta güvenliğini artırmaya yardımcı olabilir. Doğru, güvenilir ve bilgisayar tarafından oluşturulan ilaç istemleri anlık olarak sağlanır. Veri akışının kesintisiz olması ve kayıt altına alınabilmesi bu süreçte elzemdir.

Hastane bilgi yönetim sisteminin işlevini yerine getirebilmesi için yazılım, donanım, kablosuz ağ bağlantısı, yazıcılar ve sistem testlerinin yapılmasını yönetecek departmanlar bulunmalıdır. Bunun için de kalabalık bir bilgi teknolojileri ekibi gerekir. Bu departmanlar her zaman hastane binasında bulunmayabilir, merkezden yönetilebilir, ancak her zaman hastane binasında sistemlerin çalışmasını kontrol eden sorumlu bir ekip olması pandemi gibi aciliyeti olan şartlarda vaz geçilmezdir. Hastanedeki iş akışının COVID-19’a göre düzenlendiği düşünülürse, HBYS’nin bu süreçte çok net, hatasız olması ve hasta bakım süreçlerinde engel oluşturmaması gerekir. Bir nevi HBYS’deki değişikliklerin hissedilmez olmasından bahsedebiliriz.  

Pandemi ile Mücadelede   Teletıp-HBYS Entegrasyonu

Pandemi hazırlık sürecinde hasta ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik önemli bir başlık ise teletıp ile uzaktan sağlık hizmeti verilmesidir. Pandemi koşullarında hastaların mümkün olduğunca hastaneye gelmeden ve hastanedeki mikrobik yükde maruz kalmadan, evde kalarak sağlık hizmeti almaya devam edebilmeleri teletıpla mümkündür. Teletıp uygulamaları için HBYS bu uygulamaya adapte olabilmelidir. Bunun için örneğin, hasta triyajını yapan internet sitesi veya uygulamanın kaydettiği bilgiler HBYS tarafında da görülebilmeli, hastanın aciliyet durumuna göre hızlıca yönlendirilmesi sağlanmalıdır. Dahası, online muayene başladığında hekim hastanın daha önce doldurduğu formdaki bilgilere erişebilmelidir, online vizitlerde görüntü kalitesi ve sesin zamanlaması olabildiğince kusursuz olmalıdır. 

Hastane, laboratuvar, ezcane ve depo yönetim sistemleri, teletıpla beraber kullanılırken  tüm bu farklı kaynaklardan gelen verinin birleştirilmesi HBYS’yi ağırlaştırabilir, yorabilir. Bu bilgilerin eşgüdümlü çalışabildiği ve yönetilebildiği bir tasarım ve donanımın olması sadece pandemi de değil hasta yoğunluğu yaşandığı her dönemde şart. Buradaki zorluklardan biri tüm bu sistemlerin birbirinden ayrı olması ve birbiriyle her an konuşabilmesi gereği. Tüm bunların yanında, ideal olan pandemi döneminde ulusal bir sistemin olması ve istatistiklerin bu sistemden gelen verilerle kolayla tutulabilmesi. Türkiye’de e-nabız üzerinden buna bir nebze de olsa yaklaşılmasında rağmen her hastanenin HBYS’si e-nabız’a entegre olabilmiş değil. O nedenle eşgüdümlü bir sağlık kaydına sahip olmak için henüz gidilecek yolumuz var gibi gözüküyor.

Devam etmekte olan Covid-19 pandemisinde sağlık çalışanları ve bilgi teknolojileri elemanları büyük baskı altında artan taleplere cevap vermeye çalışıyorlar. Bu her ne kadar bir dezavantaj olarak görülse de, içinde bulunduğumuz baskı ortamı ister istemez onların problem çözme yetenekleri ve hızını artırıyor ve onları daha yaratıcı olmaya zorluyor. Ülke çapında eşgüdümlü bir HBYS ülkemizde bir süredir varken, teletıp, görüntülü vizitler, online konsültasyon gibi hizmetler salgın durumuna kadar nispeten var olmayan, yavaş veya durgun alanlar statüsünde idi. Şimdi ise sağlık sektöründe hizmetin önemli bir bölümünü oluşturuyorlar. Belki de sektörün dijital gelişiminin hızlanması ve çeşitlenmesi için en doğru zamanı yaşıyoruz.

1. WHO checklist for influenza pandemic preparedness planning. (2015). https://www.who.int/csr/resources/publications/influenza/WHO_CDS_CSR_GIP_2005_4/en/ Erişim tarihi: 18.04.2020